Uluslararası Esnek Hukuktan Bağlayıcı Hukuka: Şirketler ve İnsan Hakları

Özge Yücel Dericiler

Şirketler, çeşitli şekillerde haklarımızı ihlal eder ve bu ihlallerden dolayı çoğunlukla hukuk önünde hesap vermez. Diğer yandan, devletlerin hukuken ve siyaseten elverişli bir ortam yaratmadığı, hukuk devleti ve demokrasinin işler halde olduğu, rüşvet ve yolsuzluğun yaygın olmadığı, bürokrasinin şeffaf olduğu ülkelerde şirketler aynı rahatlıkla hareket edemez. Kısacası çok uluslu/ulus aşırı şirketlerin modern zamanların Leviathan'ı olarak görülmesi, buna karşılık devletlerin zayıf ve şirketlerce manipüle edilen aktörlere indirgenmesi aşırı bir yaklaşım olabilir. Günümüzde pek çok insan hakkı ihlali hala devletlerce gerçekleştirilir. Bu nedenle devletlerin ve şirketlerin insan haklarına etkisini ve yükümlülüklerini, aralarındaki ilişkileri de dikkate alarak, ayrı ayrı değerlendirmek gerekir.
Bu çalışmada şirketlerin insan hakları alanında doğrudan ve dolaylı olarak neden olduğu ya da kolaylaştırdığı ihlaller incelenmekte ve alana ilişkin temel hukuki sorunlar tartışılmaktadır. Bu çerçevede, iş dünyası ve insan hakları çalışma alanının en güncel konu başlıklarından olan zorunlu özen yükümlülüğü yasaları ile ticari işletmelerin insan hakları yükümlülüklerine ilişkin bağlayıcı uluslararası sözleşme taslak çalışmaları da değerlendirilmektedir.

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ

BİRİNCİ BÖLÜM

DEVLETLER, ŞİRKETLER VE İNSAN HAKLARI İLİŞKİSİ

I. İnsan Haklarının Yatay Etkisi: Birey, Devlet ve Üçüncü Kişi İlişkileri

II. İş Dünyası ve İnsan Hakları İlişkisinin Kurulması

III. Tarihçe

A. 20. Yüzyıl Öncesi

B. 20. Yüzyılda İş Dünyası-İnsan Hakları Alanından Öne Çıkan İhlal Örnekleri

1. Nazi Rejiminin Suç Ortağı Olarak Şirketler

2. Bhopal Felaketi

3. Rana Plaza Felaketi

4. Sektörel Bir İnsan Hakları Sorunu Örneği: İnternet Aracısı Şirketler

IV. İş Dünyası-İnsan Hakları (Business and Human Rights) ve Kurumsal Sosyal Sorumluluk (Corporate Social Responsibility) Alanlarının İlişkisi

V. Uluslararası Esnek Hukuktan Uyulması Zorunlu Hukuka Evrilen İş Dünyası-İnsan Hakları Düzenlemeleri

İKİNCİ BÖLÜM

ESNEK HUKUK (SOFT LAW) ÇERÇEVESİNDE İŞ DÜNYASI VE İNSAN HAKLARI İLİŞKİSİ: SÜREÇ, TEMEL İLKELER VE STANDARTLAR

I. İş Dünyası ve İnsan Hakları İlişkisinin BM Çatısı Altında Kurumsallaşma Süreci

II. Uluslararası/Küresel Düzenlemeler

A. BM Küresel İlkeler Sözleşmesi (UN Global Compact)

B. BM Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri (UN Sustainable Development Goals)

C. İş Dünyası ve İnsan Haklarına Dair Rehber İlkeler: BM 'Koruma, Saygı Gösterme ve Telafi Edici Çözüm Üretme Çerçevesinin Uygulanması (Guiding Principles on Business and Human Rights, Implementing the United Nations "Protect, Respect and Remedy" Framework)

1. Devletlerin İnsan Haklarını Koruma Yükümlülüğü

2. Şirketlerin İnsan Haklarına Saygı Gösterme Sorumluluğu

3. Telafi Edici Çözüm Yollarına Erişim

D. OECD Çok Uluslu Şirketler Rehberi (OECD Guidelines for Multinational Enterprises, 2011)

1. Çok Uluslu Şirketler Rehberi

2. OECD'nin Sorumlu İş Davranışı Standartları ve Araçları

3. Ulusal Temas Noktalarının (National Contact Points) İşleyişi

E. ILO Bildirgelerinde İş Dünyası ve İnsan Haklarına İlişkin Temel İlke ve Standartlar

1. Genel Olarak

2. Çok Uluslu Şirketler ve Sosyal Politika İlkelerine İlişkin Üçlü ILO Bildirgesi (ILO Tripartite Declaration of Principles Concerning Multinational Enterprises and Social Policy)

III. Avrupa Konseyi'ndeki Düzenlemeler

A. BMRİ'ye İlişkin Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Bildirgesi, 2014 (Declaration of the Committee of Ministers on the UN Guiding Principles on Business and Human Rights)

B. İş Dünyası ve İnsan Haklarına İlişkin Avrupa Konseyi Tavsiyesi, 2016 (Council of Europe Recommendation on Business and Human Rights)

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ÖZEN YÜKÜMLÜLÜĞÜ (DUE DILIGENCE) VE ESNEK ULUSLARARASI HUKUKTAKİ DÜZENLEMELER

I. Özen Yükümlülüğü (Due Diligence): Kavramsal Tartışmalar

II. Esnek Uluslararası Hukukta İnsan Haklarına Gereken Özeni Gösterme Yükümlülüğü

A. BMRİ'de İnsan Haklarına Gereken Özeni Gösterme Yükümlülüğ&uu